به گزارش پایگاه خبری «عصر اعتبار»، در این میان تشکیل کارگروه‌های مطالعه‌ی بلاک‌چین در کشورهای مختلف خود گواه اهمیت این موضوع می‌باشد . اما باید از یک سو به چالش‌های این فناوری توجه و از سوی دیگر فرصت ها و مزایای آن بررسی شود، تا راه‌حلی مناسب برای مواجهه با آن ارائه گردد.
در این مقاله سعی شده است با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی و جمع آوری منابع با روش کتابخانه ای، ضمن معرفی این فناوری، فرصت‌ها و چالش‌های استفاده از آن در نظام بانکداری تبیین گردد. نتایج تحقیق نشان می دهد که با توجه به ساختار خاص این فناوری و نقاط مبهم در آن، نمی‌توان به طور شتابزده در این زمینه عمل کرد و قبل از هر اقدامی باید جوانب مختلف مورد بررسی قرار گیرد ولی این فناوری قابلیت تغییر و تحول بنیادین در صنعت بانکداری را دارد.

1- مقدمه
فناوری بلاک‌چین در سال‌های اخیر توجه بسیاری از کشورها و بانک‌های بزرگ‌ را به خود جلب کرده است.  این فناوری در سال 2008 و توسط فرد یا افراد ناشناسی با نام مستعار ساتوشی ناکاموتو  معرفی شده و زیربنای پول مجازی بیت‌کوین  را تشکیل می‌دهد. به کمک بلاک‌چین امکان انجام تراکنش‌ها بدون نیاز به واسطه و با سرعت نسبتاً بالا و هزینه‌کم فراهم شده است.
در سال‌های اخیر کاربردهای بلاک‌چین از حوزه‌ی اقتصاد فراتر رفته و به‌عنوان راه‌حلی برای مشکلات موجود در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و پزشکی شناخته می‌شود (سوان 2015). یکی از کاربردهای مهم و بحث برانگیز این فناوری در زمینه بانکداری می‌باشد و اهمیت آن به گونه‌ای است که می‌تواند در آینده جایگزین بانک‌ها شود (ادلمن 2016) 
بنابراین با گسترش علاقمندی مؤسسات مالی به این فناوری لزوم بررسی دقیق‌تر ویژگی‌های بلاک‌چین از اهمیت بسزایی برخوردار است تا از خطرات استفاده‌ی کورکورانه اجتناب شود. در این مقاله به منظور نیل به هدف، ابتدا تاریخچه فناوری بلاک‌چین به صورت اجمالی معرفی شده و کاربردهای آن در زمینه های مختلف بررسی شده است. سپس انواع بلاک‌چین به صورت دقیق‌ معرفی شده و در نهایت فرصت‌ها و چالش‌های بلاک‌چین به طور کامل مورد بحث قرار گرفته است که می‌تواند در انتخاب سازوکار مناسب برای صنعت بانکداری راهگشا باشد.
2- تبیین فناوری بلاک‌چین
بلاک‌چین یک دفترکل توزیع شده  و همتابه همتا  است که امنیت آن از طریق رمزنگاری  تأمین می‌گردد. اطلاعات این دفترکل غیرقابل حذف و غیرقابل تغییر بوده و تنها در صورت توافق میان کاربران قابل بروزرسانی می باشد (بشیر 2017) . همان گونه که بیان شد ایده دفترکل توزیع شده برای اولین بار توسط شخص یا اشخاصی با نام مستعار ساتوشی ناکاموتو در سال 2008 و به عنوان هسته ی اصلی پول مجازی بیت کوین معرفی شد. پول مجازی که با نام ارز رمزنگاری شده  نیز شناخته می شود با پول فیات  متفاوت بوده و توسط هیچ دولت یا نهاد متمرکزی ایجاد یا کنترل نمی شود. بلاک‌چین به عقیده ی صاحب نظران می تواند مهم ترین اختراع بعد از اینترنت باشد .
2-1- کاربردهای بلاک‌چین
در چند سال اخیر کاربردهای دیگری از بلاک‌چین، فراتر از حوزه ی ارزهای مجازی، نمایان شده که با عنوان بلاک‌چین نسل دوم شناخته می شود. درحالی که هدف بلاک‌چین نسل اول تمرکززدایی از پول و پرداخت است، بلاک‌چین نسل دوم به منظور غیرمتمرکز کردن بازارها و انتقال هرنوع دارایی به کار گرفته می شود. یکی از کاربردهای بلاک‌چین نسل دوم قراردادهای هوشمند  است. قراردادهای هوشمند در اصل برنامه های رایانه ای هستند که می توانند به شکل خودکار، شرایط قرارداد را اجرا کنند. وقتی طرف های معامله با یک وضعیت از قبل تعیین شده در قرارداد هوشمند مواجه می شوند، می توانند به طور خودکار و بر اساس قرارداد مورد توافق، پرداخت ها را به صورت شفاف انجام دهند.
دارایی  هوشمند  نیز یکی دیگر از کاربردهای جدید بلاک‌چین است. مفهوم اصلی دارایی هوشمند انتقال هرگونه دارایی فیزیکی نظیر، خانه، اتوموبیل و دارایی های ناملموس نظیر سهام، رأی و کپی رایت است. به این ترتیب مالکیت و دسترسی به این دارایی ها به عنوان یک دارایی دیحیتالی در بلاک‌چین ثبت شده و قابل انتقال می باشد. (سوان 2015)
2-2-  انواع بلاک‌چین
دسته بندی های مختلفی برای بلاک‌چین ذکر شده است، اما آنچه برای ما اهمیت دارد دسته بندی بر اساس نیاز یا عدم نیاز گره-ها  و تأییدکننده های شبکه به مجوز می باشد. بلاک‌چین هایی که هرکس می تواند در فرایند تأیید نقش داشته و با مصرف قدرت محاسباتی کامپیوتر خود پاداش دریافت نماید، بلاک‌چین های بدون نیاز به مجوز  خوانده می شود. در مقابل اگر گره ها برای مشارکت در شبکه نیاز به احراز هویت داشته باشند باید توسط یک نهاد مرکزی انتخاب شوند. در این حالت بلاک‌چین  مربوط، مجوزخواه  نامیده می شود.
به طور معمول در بلاک‌چین های بدون  نیاز به مجوز امکان دسترسی عمومی فراهم بوده و هرکس می تواند تراکنش ها را خوانده و ثبت نماید. درحالی که بلاک‌چین مجوزخواه تنها به شرکت های استفاده کننده و ثبت شده در شبکه امکان دسترسی به اطلاعات را می دهد.
بلاک‌چین های مجوزخواه متناسب با هدف سازمان ایجاد شده و می تواند با برنامه های موجود سازگار باشد. از آنجایی که تأییدکنندگان در این شبکه شناخته شده‌اند به طور قانونی نسبت به فعالیت خود مسئول هستند. یکی از مزیت های بلاک‌چین مجوزخواه مقیاس پذیری  آن است.
در بلاک‌چین بدون نیاز به مجوز اطلاعات در تمام کامپیوترهای موجود در شبکه ذخیره می شوند. به همین دلیل با افزایش تعداد تراکنش ها توانایی کاربران در پردازش و تأیید آنها کاهش یافته و افراد کمتری قادر به انجام آن خواهند بود که این خود می-تواند منجر به تمرکز  شود. در بلاک‌چین مجوزخواه تنها تعداد کمی از شرکت کنندگان که توسط مؤسسات بزرگ انتخاب شده اند مسئول این فرایند بوده و با افزایش تعداد تراکنش ها می توانند قدرت محاسباتی خود را افزایش دهند؛ هرچند، تعداد محدود تأییدکنندگان می تواند نقطه ی ضعف نیز محسوب شود چراکه می توانند با هم تبانی کرده، قوانین را تغییر دهند یا تراکنش ها را به طور مغرضانه ای نادیده بگیرند (پیترز و پانایی 2016).
3- بررسی کاربرد بلاک‌چین در صنعت بانکداری
3-1- فرصت‌های بکارگیری بلاک‌چین
پرداخت‌های بین‌بانکی نیازمند تراکنش‌ها و ارتباطاتی میان دفاتر کل این بانک‌ها است. استفاده از یک دفترکل توزیع شده و اتوماسیون بلاک‌چین مدل جدیدی برای زیرساخت‌های پرداخت ایجاد کرده که هزینه‌های کم و شفافیت را به ارمغان می‌آورد. با استفاده از قراردادهای هوشمند کارایی تراکنش‌ها و پرداخت‌ها در بازار سهام افزایش می‌یابد. همچنین با افزایش سرعت و ارزان تر کردن خدمات مالی امکان هماهنگی این سیستم با نظام درحال تغییر جهان فراهم می‌شود. کارمزد پرداخت‌های انتقالی و کارمزد تراکنش‌های کارت‌های اعتباری تا حد قابل توجهی کاهش یافته و سالانه حدود 16 میلیارد دلار در این زمینه پس‌انداز می‌شود (نگوین 2016).
ثبت خودکار اطلاعات و امکان بررسی آنها فرایند تراکنش و مقصد آن‌را شفاف‌تر می‌کند، به‌گونه‌ای که امکان مبارزه با جرائم مالی نظیر پول‌شویی آسان‌تر می‌گردد. دیجیتال‌سازی این فرایند نه‌تنها هزینه‌های اضافی را کاهش داده و باعث صرفه‌جویی در مصرف کاغذ می‌شود، بلکه پیگیری امور مشتریان را برای بانک‌ها و قانون‌گذاران تا حد زیادی ساده‌تر می‌کند. پیش بینی می شود در دهه ی آتی با به‌کارگیری بلاک‌چین حدود دو میلیون شغل بانکی از بین می‌رود. (نگوین 2016)
درحالی‌که انتقال دارایی‌های پیچیده‌تر از پول نقد، مثل دارایی‌های فیزیکی، سهام و طلا، نیازمند عقد قرارداد و فرایندهای دستی می‌باشد به کمک بلاک‌چین این انتقال از طریق قراردادهای هوشمند انجام شده و هر نهاد معتبری می‌تواند مالکیت آنها را بررسی و تأیید نماید. این قابلیت باعث کاهش تقلب شده و نیاز به انجام فرایندهای دستی را حذف می‌نماید. به همین دلیل این فناوری مورد تحقیق بسیاری از مؤسسات مالی و بانک‌های بزرگ جهان می‌باشد.
طبق گزارش مؤسسه مکنزی استفاده از بلاک‌چین به دلیل دارا بودن تاریخچه‌ی تمام تراکنش‌ها و نقل و انتقال دارایی‌ها می‌تواند برای نهادهای نظارتی مزیت‌های فراوانی را به همراه داشته باشد. (مکنزی 2015)
3-2-  چالش‌های بکارگیری بلاک‌چین
بلاک‌چین همانند هر فناوری دیگری علاوه بر داشتن مزایای متعدد، با چالش‌هایی نیز مواجه است. به‌کارگیری بلاک‌چین به دلیل ماهیت اشتراکی آن می‌تواند رقابت بین بانک‌ها برای بهبود سیستم‌های خود را از میان ببرد. مشخص نبودن وضعیت قانون‌گذاری و نظارتی این سیستم مانع گسترش استفاده از آن توسط سازمان‌ها و مؤسسات مالی شده و جایگزینی آن به‌جای سیستم پرداخت سنتی را بسیار دشوار می‌نماید. با توجه به نوین بودن این فناوری، زمان و تحقیقات زیادی برای بکارگیری آن نیاز است و استفاده نامناسب از آن می‌تواند ثبات نظام مالی کشور را با مشکل مواجه نماید. (نگوین 2016)
اصلاح‌ناپذیری بلاک‌چین باعث می‌شود بعد از وقوع یک تراکنش امکان ویرایش و تغییر آن وجود نداشته باشد و این امر می‌تواند مخاطراتی را برای بانک‌ها ایجاد نماید. با توجه به اینکه برای به‌کارگیری این فناوری باید دارایی‌های فیزیکی و مالکیت آن‌ها را به صورت دیجیتال نمایش داد، به یک توافق میان سازمان‌ها برای تدوین استانداردهای این امر و همچنین تهیه چارچوب قانونی و نظارتی آن نیاز است.
ظرفیت بلاک  از دیگر مشکلاتی است که در بکارگیری بلاک‌چین وجود دارد. با توجه به اینکه هر بلاک تنها تعداد محدودی تراکنش را می‌تواند در خود جای دهد، با گسترش استفاده از آن سرعت سیستم پایین آمده و حجم زیادی از اطلاعات باید در بلاک‌چین ذخیره شود. به همین منظور باید نسبت به تهیه‌ی بلاک‌چین‌های جدیدتر و رفع این محدودیت اقدام کرد.
تأمین امنیت بلاک‌چین از مهمترین مواردی است که قبل از هرگونه اقدامی باید به آن توجه کرد. در بلاک‌چینِ بیت‌کوین برای تأمین امنیت و تأیید تراکنش‌ها از دستگاه‌های قدرتمند با قدرت پردازش بالا استفاده می‌شود که نیاز به مصرف میزان برق زیادی دارد. استفاده از سیستم مشابه با توجه به محدودیت منابع و افزایش آلودگی‌های زیست‌محیطی و همچنین دشواریِ فراهم‌سازیِ انگیزه برای تأمین امنیت توسط کاربران که ممکن است به شکل اعطای نوعی پول مجازی باشد کاربرد گسترده‌ی این فناوری را با مشکل مواجه می‌کند.
باید خاطرنشان کرد که استفاده از بلاک‌چین، به دلیل کاهش سودآوری بعضی از مؤسسات و حذف تعدادی از مشاغل، ممکن است با مقاومت افراد روبرو شود و در نتیجه برای مواجهه با آن اقدامات لازم ضرروی است (مکنزی 2015).
4- جمع بندی و نتیجه‌گیری
ابداع فناوری‌های دیجیتال جدید نقش واسطه‌گری بانک‌ها را تضعیف کرده‌است. بلاک‌چین به افراد اجازه می‌دهد که به طریقی امن و مطمئن به انتقال ارزش بپردازند.
کاربرد بلاک‌چین فرصت‌های فراوانی را برای کسب‌وکارهای مختلف به‌وجود آورده تا از روش‌های ناکارآمد و سنتی خلاص شوند و منافع مصرف‌کنندگان را تا حد زیادی افزایش می‌دهد. اما با وجود مزایای فراوان این فناوری، لازم است که از بکارگیری شتاب‌زده آن اجتناب کرده و تمام جنبه‌های آن بررسی گردد زیرا چالش ها و تهدیدهای پیش روی این فناوری حائز اهیمت و قابل بررسی است.
همچنین سازمان‌ها باید توجه داشته باشند که استفاده از بلاک‌چین‌هایی که توسط کشورهای دیگر ساخته شده می‌تواند به شدت امنیت اطلاعات را به خطر انداخته و راه را برای حملات علیه این سیستم باز نماید. نهادهای قانون‌گذار نیز باید نسبت به تهیه چارچوب نظارتی و قانونی برای این فناوری اقدام کنند تا مانع ضرر و زیان استفاده‌کنندگان شده و امکان فعالیت‌های مجرمانه و سوءاستفاده از آن را از بین ببرند.

نویسندگان:

احمد محمدزاده  | عضو گروه اقتصاد فضای مجازی مرکز تحقیقات و آیندهپژوهی سازمان فضای مجازی سراج

محسن رضایی صدرآبادی  |  مدیر گروه اقتصاد فضای مجازی مرکز تحقیقات و آینده پژوهی سازمان فضای مجازی سراج